Η ελληνόφωνη Μινέ Τατλί στο παρχάρι, σε στιγμιότυπο από βίντεο του Μεχμέτ Γκιουναϊντίν (πηγή: YouTube / Las Meron)

Ένα συνέδριο που εισέφερε στην επιστημονική και ιστορική τεκμηρίωση των γεγονότων που αναφέρονται στη μακροχρόνια παρουσία της ορθοδοξίας και του ελληνισμού στα χώματα της Μικρασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης, πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2023 από την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος, και συγκεκριμένα από την Ειδική Συνοδική Επιτροπή Πολιτιστικής Ταυτότητος.Το Β’ Επιστημονικό Συνέδριο Μνήμης Μικρασιατικού Ελληνισμού κάλυψε την περίοδο από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες μέχρι και τα δραματικά γεγονότα του 20ού αιώνα.Τα πρακτικά κυκλοφόρησαν σε έναν τόμο από τις εκδόσεις Αρχονταρίκι, με τίτλο Η Ορθόδοξη Εκκλησία στη Μικρά Ασία, τον Πόντο και την Ανατολική Θράκη· η παρουσίασή του θα γίνει τη Δευτέρα 20 Ιανουαρίου. Το pontosnews.gr σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο αναδημοσιεύει ένα μέρος από την εισήγηση του ομότιμου καθηγητή Κωνσταντίνου Φωτιάδη, η οποία αφορά τους κρυπτοχριστιανούς του Πόντου:
 Μια ιδιαίτερη, τραγική κατηγορία κατοίκων που ζουν ακόμα σήμερα στον Πόντο, είναι οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι των περιοχών Τόν(γ)ιας, Όφεως, Σουρμένων και Ματσούκας, οι οποίοι αλλαξοπίστησαν βίαια τον 17ο και 18ο αιώνα, αλλά η πλειοψηφία τους δεν ξέχασε την καταγωγή της. Ο χρόνος και οι βίαιες μέθοδοι αφομοίωσης που συστηματικά αξιοποιήθηκαν μπορεί να αλλοίωσαν, όμως δεν εξαφάνισαν την ιστορική τους μνήμη. Σήμερα, 100 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, διατηρούν ακόμη ατόφια την ποντιακή γλώσσα, τα ήθη και τα έθιμα, τις παραδόσεις, τα τραγούδια και τους χορούς.
 Φυλάγουν με θρησκευτική ευλάβεια προγονικά κειμήλια που βεβαιώνουν την ελληνοχριστιανική καταγωγή τους.
 Για τους ελληνόφωνους μουσουλμάνους γράφει το 1920 ο ηγούμενος της Μονής του Αγίου Ιωάννου του Βαζελώνος π.Πανάρετος στην έκθεσή του προς το υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδας:«Είναι οι Έλληνες οι οποίοι διά της βίας εξισλαμίστηκαν κατά τους μαύρους αιώνας της δουλείας, και πρεσβεύουσι και σήμερον τον μωαμεθανισμόν, αλλ’ έχουσι μητρικήν γλώσσας την ελληνικήν, αναγνωρίζουσι την εξ Ελλήνων, βία εξισλαμισθέντων, καταγωγήν των, και διατηρούσι τα ελληνικά ήθη και έθιμα των, εν πολλοίς. Ούτοι φυλάττουσι τα ιερά εκκλησιαστικά σκεύη, βιβλία και άμφια των πατέρων τους, ως κειμήλια, και επ’ ουδενί λόγω δεν συγκατίθενται εις την απαλλοτρίωσιν αυτών. Την τουρκικήν μανθάνουσιν εν τοις σχολείοις, αι δε γυναίκες των ομιλούσιν ευφραδέστερον την ελληνικήν. Και τούτο, ενώ περιβάλλονται υπό τουρκικών πληθυσμών».Το 1461¹ έγινε μονάχα στρατιωτική κατάκτηση του Πόντου. Δεν ακολούθησε συστηματικός εποικισμός με μουσουλμανικό πληθυσμό. Από τουρκικές πηγές που συγκέντρωσε ο καθηγητής πανεπιστημίου A. Bryer, ξέρουμε ότι το 1515 –55 χρόνια μετά την Άλωση–, υπήρχαν στην περιοχή του Όφεως του Πόντου 2.352 χριστιανικές και μονάχα 50 μουσουλμανικές οικογένειες.Αυτός είναι ο λόγος που δεν άλλαξαν καθόλου τα εξωτερικά χαρακτηριστικά των ελληνόφωνων μουσουλμάνων του Πόντου σήμερα.Το 1914 η επίσημη στατιστική του Οικουμενικού Πατριαρχείου², καταχωρισμένη και στα αρχεία του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, υπολόγισε πως οι ελληνόφωνοι μουσουλμάνοι ανέρχονταν σε 190.000. Όλοι αυτοί το 1923³ υποχρεώθηκαν να παραμείνουν στην Τουρκία.[…] Εύλογα τίθενται ερωτήματα, τι γίνεται σήμερα σ’ εκείνα τα μέρη και ποια πολιτική κράτησε η Ελλάδα όλο αυτό το διάστημα για τον ακριτικό εκείνο ελληνισμό. Εδώ η ευθύνη όλων των ελληνικών κυβερνήσεων ήταν και είναι πολύ μεγάλη. Καμία διαμαρτυρία, καμία διαπραγμάτευση, καμία διεκδίκηση, καμία επίσημη αναφορά δεν έγινε έως σήμερα για τους ελληνόφωνους μουσουλμάνους στο Δικαστήριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ούτε σε κάποια άλλα παρόμοια διεθνή fora. Χωρίς περίσκεψη, χωρίς αιδώ, εγκαταλείψαμε εκατοντάδες χιλιάδες συμπατριωτών μας, οι οποίοι, παρ’ όλες τις ταλαιπωρίες και τους ψυχολογικούς βιασμούς που δέχονται καθημερινά, 100 χρόνια μετά την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών, συνεχίζουν να λένε:«Εμείς Έλλενες είμεστεν. Έναν αίμαν είμεστεν με τ’ εσάς. Τερέστεν πώς ομοιάζνε τα κατσία μου».≈Ένα σημαντικό αρχείο για τους ελληνόφωνους της περιοχής της Τόνγιας έχει δημιουργήσει ο δάσκαλος και ερασιτέχνης κινηματογραφιστής Μεχμέτ Γκιουναϊντίν. Στο κανάλι του στο YouTube έχει ανεβάσει βίντεο στα οποία συνομιλεί με κατοίκους των χωριών, καταγράφοντας πέρα από την ποντιακή διάλεκτο (τα ρωμέικα ή ρωμαίικα, όπως είναι γνωστά⁴), και τον τρόπο ζωής τους.Γεωργία Βορύλλα
1. Αναφορά στην Άλωση της Τραπεζούντας, το τελευταίο προπύργιο του βυζαντινού ελληνισμού που δεν είχε πέσει ακόμα στα χέρια των Οθωμανών.
2. Πρόκειται για τη Μαύρη Βίβλο Διωγμών και Μαρτυρίων του εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-1918), που συντάχθηκε στα ελληνικά και τα γαλλικά από την Κεντρική Επιτροπή υπέρ των μετατοπισθέντων ελληνικών πληθυσμών. Διαβάστε εδώ το ντοκουμέντο.
3. Αναφορά στη Σύμβαση και τη Συνθήκη της Λοζάνης.
4. Για τη διάλεκτο των ελληνόφωνων του Πόντου έχει κάνει εκτενή και επισταμένη έρευνα η Ιωάννα Σιταρίδου, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Cambridge και εταίρος στο Queens’ College.pontosnews.gr