Μαρτύριον Αγίου Δημητρίου, Μυστράς, Άγιος Δημήτριος, Μητρόπολη, 13ος αι.
(Επιμέλεια Στέλιος Κούκος)
Εισαγωγή
Η τιμή του αγίου Δημητρίου του μυροβλύτου, του πολιούχου της Θεσσαλονίκης, παρουσιάζει όλως ιδιαίτερον λειτουργικόν ενδιαφέρον. Ουδενός, ίσως, αγίου ο εορτασμός της μνήμης προσέλαβέ ποτέ τοιαύτην έκτασιν και λαμπρότητα.
Την 26ην Οκτωβρίου, ημέραν της μνήμης του, περιέχεται εις το Μηναίον πλήρης ακολουθία, συνεχιζομένη και κατά την επομένην διά της παρεμβολής μεθεόρτων τροπαρίων εις την ακολουθίαν τού κατά την ημέραν εκείνην εορταζόμενου μάρτυρος Νέστορος.
Εις τα χειρόγραφα μάλιστα η ακολουθία της 27ης Οκτωβρίου επιγράφεται «τα μεθέορτα του άγιου Δημητρίου».
Πέραν όμως τούτου σήμερον δεν τελείται ιδιαιτέρα τις ακολουθία ούτε και εις την εν Θεσσαλονίκη μεγάλην βασιλικήν του μαρτυρίου και του τάφου του. Αντιθέτως από τα χειρόγραφα και από άλλας αρχαίας μαρτυρίας διαπιστούται ότι η εις τα έντυπα ενσωματωθείσα ακολουθία απετέλει μικρόν μόνον μέρος της περί τον άγιον Δημήτριον πλουσιωτάτης υμνογραφικής παραγωγής.
Αύτη ανταπεκρίνετο προς τας ιδιαιτέρως ανεπτυγμένας λειτουργικάς εκδηλώσεις τας περιβαλλούσας τον εορτασμόν της μνήμης του εν Θεσσαλονίκη (Περί αυτού βλέπε Α. Παπαδοπούλου, Αι εορταί του άγιου Δημητρίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1963 και του ίδιου, Ο άγιος Δημήτριος εις την έλληνικήν και βουλγαρικήν παράδοσιν, Θεσσαλονίκη
1971).
Εις τα Μηναία διεσώθη μόνον ό,τι αφεώρα εις τον οικουμενικόν εορτασμόν του μεγαλομάρτυρος. Εις τον εν Θεσσαλονίκη ναόν του, ως και εις την Μεγάλην Εκκλησίαν
της Θεσσαλονίκης, την Αγίαν Σοφίαν, ίσως και εις άλλους ναούς της πόλεως αυτής, εψάλλοντο ιδιαίτεροι προεόρτιοι ακολουθίαι επί επτά ολόκληρους ημέρας. Τας της Άγιας
Σοφίας διασώζει ο κώδιξ Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών 2047 (άλλοτε Ελληνικού Γυμνασίου Θεσσαλονίκης 46α) και του ναού του αγίου Δημητρίου ο κώδιξ Μετοχίου Παν. Τάφου Κωνσταντινουπόλεως 181, αμφότεροι του ΙΕ αιώνος.
Εις τον πρώτον παρέχονται εξ άλλου πολλαί πληροφορίαι, αφορώσαι εις την τάξιν των ακολουθιών και εις τον ναόν του αγίου. Και οι δύο κώδικες προέρχονται εκ Θεσσαλονίκης·
ο πρώτος περιέχει το υπό του Συμεών Θεσσαλονίκης συνταχθέν Τυπικόν της Αγίας Σοφίας και ο δεύτερος, δυστυχώς ακέφαλος και κολοβός, τας ακολουθίας εις τον ναόν του αγίου.
Και οι δύο είχον τεθή εις λειτουργικήν χρήσιν, ως συνάγεται από τας φθοράς και τους κηρούς. Ικανός όμως αριθμός άλλων χειρογράφων συμπληρώνει τας προς τιμήν
του αγίου ακολουθίας. Περί των χειρογράφων αυτών γίνεται λόγος κατωτέρω.
Το χαρακτηριστικώτερον ιδιάζον γνώρισμα των ακολουθιών αυτών είναι η προσπάθεια εξομοιώσεως του εορτασμού της μνήμης του αγίου Δημητρίου προς το Πάσχα. Η ιδέα ότι οι μάρτυρες διά του μαρτυρικού των θανάτου εγίνοντο μιμηταί και μέτοχοι του πάθους του Χριστού είναι πολύ παλαιά. Ιδιαιτέρως διά τον άγιον Δημήτριον η λόγχευσις της πλευράς υπενθύμιζεν τον λογχισμόν του Κυρίου ((Ιω. Ιθ’ 33-34).
Εις τον παραλληλισμόν τούτον επιμένουν πολλά τροπάριά της εν χρήσει ακολουθίας (βλ. «Πάθει το πάθος μιμούμενος το ζωηφόρον Χριστού…» στιχηρόν εσπερινού ε’ «ο λογχευθέντων των μελών το μακάριο πάθος πνευματικώ ημίν αναζωγραφήσας του Χριστού…» δοξαστικόν εσπερινού, «λογχευθείς δε την πλευράν την ακήρατον σου, πανσεβάσμιε, μιμούμενος τον επί ξύλου τανυσθέντα…» λιτής τροπ.γ’ κλπ.
Σύγκρισιν του άγιου προς τον Χριστόν βλ. εις Νικολάου Καβάσιλα, «Προσφώνημα εις τον ένδοξον του Χριστού μεγαλομάρτυρα Δημήτριον τον μυροβλύτην» έκδ. Ι. Θεοφίλου, Μνημεία Αγιολογικά, Βενετία 1884, σελ. 67-114).
Πέραν όμως τούτου η ομοίωσις εξετείνετο και προς την αφθαρσίαν του σώματος του Κυρίου και την, κατά παράδοσιν, διατήρησιν αφθάρτου του σώματος του αγίου Δημητρίου εις τον τάφον του, ως και εις την ροήν του μύρου εκ της λογχονύκτου πλευράς του κατά το πρότυπον του αίματος και του ύδατος του εξελθόντος εκ της πλευράς του Κυρίου (Ιω. ιθ’ 34. Βλ. και κανόνα του Πατριάρχου Φιλοθέου του Κόκκινου εις το Μηναίον ωδή ς’ τροπ. α’, ωδή η’ τροπ. β’ και πολλάκις εις τους κανόνας και τα τροπάρια του Συμεών Θεσσαλονίκης).
Εν πάση όμως περιπτώσει αι ακολουθίαι του αγίου συνετέθησαν και διεξήγοντο κατά τοιούτov τρόπον, ώστε δι’ αυτών να προβάλλεται ο εορτασμός της μνήμης του κατά μεν την 26ην Οκτωβρίου «κατά τον τύπον της αγίας και μεγάλης Κυριακής της του Χριστού και Θεού ημών αναστάσεως» (κωδ. Αθηνών 2047, φ. 147 νβ) κατά δε τας προεορτίους ημέρας κατά τον τύπον της προ του Πάσχα Μεγάλης Εβδομάδος (πρβλ. και Ι. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Θεσσαλονίκη 1971, σελ. 270-278).
Απόσπασμα από το βιβλίο του μακαριστού καθηγητή της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ιωάννη Φουντούλη «’Μεγάλη Εβδομάς’ του Αγίου Δημητρίου», Θεσσαλονίκη 1996, από τη σειρά Κείμενα Λειτουργικής 17.