Α΄ ΩΡΑ Μ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ (5ος, 2ος, 21Ος )
(2ος ψαλμός) Ψαλμός τω Δαυίδ, ανεπίγραφος
Εισαγωγικά
Ο ψαλμός αυτός είναι καθαρά Μεσσιακός ή Βασιλικός και έχει σχέση με την εξύμνηση του βασιλιά κατά την ενθρόνισή του. Μερικοί διατύπωσαν την γνώμη ότι πρόκειται για βασιλιά του Ισραήλ, ο οποίος περιγράφεται ως ο εκλεκτός του Θεού, ως υιοθετημένος υιός του και εκπρόσωπός του πάνω στη γη. Η επικρατούσα όμως άποψη είναι ότι αναφέρεται στον Βασιλέα Χριστό, ο οποίος θα αντιμετωπίσει προβλήματα για την επικράτηση της διδασκαλίας του αλλά θα γίνει αποδεκτός από πολλά έθνη και γι’ αυτό ο ψαλμωδός προτρέπει να δείξουν σύνεση και να αποδεχτούν τον Βασιλέα των όλων, τον Παντοδύναμο Χριστό. Φυσικά μας κάνει μεγάλη εντύπωση η διορατικότητα και η προφητική ικανότητα του Δαυίδ, ο οποίος, όπως και ο Ησαΐας και οι άλλοι προφήτες, μίλησαν για την έλευση και την επικράτηση της βασιλείας του Θεού.
Ἴνα τὶ ἐφρύαξαν ἔθνη καὶ λαοὶ ἐμελέτησαν κενὰ;
Παρέστησαν οἱ βασιλεῖς τῆς γῆς καὶ οἱ ἄρχοντες συνήχθησαν
ἐπὶ τὸ αὐτό κατὰ τοῦ Κυρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ.
Ερμηνεία
Οι στίχοι επιδέχονται δύο ερμηνείες, μια ειδική για τους Ιουδαίους, και μια γενική για όλους τους ανθρώπους. Με την στενή έννοια έθνη ήταν όχι μόνο οι Ρωμαίοι στρατιώτες, που τον οδήγησαν στην Σταύρωση, αλλά και όλοι οι άλλοι λαοί εκτός των Εβραίων. Βασιλεύς είναι ο Πιλάτος και γενικότερα όλοι οι βασιλείς της γης, άρχοντες είναι οι Γραμματείς και Φαρισαίοι αλλά και όλοι οι αξιωματούχοι. Όλοι αυτοί αφηνίασαν σαν τα άγρια άλογα και έκαναν κακόβουλα σχέδια, το οποία όμως απέβησαν μάταια. Σε αυτούς, όπως και στον Παύλο πριν από την μεταστροφή του, απευθύνετε και τους λέει: «σκληρόν προς κέντρα λακτίζειν». Πολύ όμως χαρακτηριστικά ο υμνογράφος μιλάει σε τροπάριο της Μ. Εβδομάδας για την αποτυχημένη φρούρηση των Εβραίων μετά την ταφή του Χριστού και την φύλαξή του από στρατιώτες: «Αλλά δος αυτοίς Κύριε κατά τα έργα αυτών, ότι κενά κατά ΣΟΥ εμελέτησαν. Σε άλλο τροπάριο της Μ. Εβδομάδας γίνεται λόγος για τη συνωμοσία που έστησ οι Άρχοντες των Εβραίων κατά του Χριστού: «Ἄρχοντες Λαῶν συνήχθησαν κατὰ τοῦ Κυρίου καὶ κατὰ τοῦ Χριστοῦ αὐτοῦ. Λόγον παράνομον, κατέθεντο κατ’ ἐμοῦ, Κύριε, Κύριε, μὴ ἐγκαταλίπης με». Ο Χριστός απευθύνεται στον Θεό Πατέρα, τον αποκαλεί Κύριο, όπως τον αποκαλούσαν οι Εβραίοι, και τον παρακαλεί ως άνθρωπος να μην το εγκαταλείψει στις δύσκολες στιγμές του Πάθους του.
Διαρρήξωμεν τοὺς δεσμοὺς αὐτῶν, καὶ ἀπορρίψωμεν ἀφ’ ἡμῶν τὸν ζυγὸν αὐτῶν (διάγγελμα).
Ο στίχος αυτός χαρακτηρίζεται ως διάγγελμα, λόγια δηλαδή που λέγονταν σε προσωρινή διακοπή της ψαλμωδίας προκειμένου να γίνουν κάποιες αλλαγές στην ψαλμωδία του ψαλμού. Ο στίχος έχει διττή ερμηνεία: Ή αναφέρεται σε δεσμά των ανθρώπων από τη μια των Ρωμαίων κατακτητών και από την άλλη των Εβραίων, που θανατώνουν τον Σωτήρα τους. Ή αναφέρεται στα δαιμόνια που ενεργούσαν μέσω των Εβραίων, που πίστευαν αφελώς ότι με τον προσωρινό θάνατο του Χριστού διασπούσαν τους δεσμούς που ένωναν τον Χριστό με τον Θεό Πατέρα του και ματαίωναν την υποταγή των ανθρώπων στον Θεό Δημιουργό.
ὁ κατοικὼν ἐν οὐρανοῖς ἐκγελάσεται αὐτούς, καὶ ὁ Κύριος ἐκμυκτηριεῖ αὐτούς. Τότε λαλήσει πρὸς αὐτοὺς ἐν ὀργῇ αὐτοῦ, καὶ ἐν τῷ θυμῶ αὐτοῦ ταράξει αὐτούς.
Τους εχθρούς του Θεού ο Κύριος, που κατοικεί στους ουρανούς και εποπτεύει τους πάντες, θα τους περιγελάσει, θα γελάσει δηλαδή μαζί τους, και θα τους μυκτηρίσει, θα τους μιλήσει περιφρονητικά, για την ανοησία τους και την αμυαλιά τους. Όλα αυτά βέβαια ανθρωπομορφικά. Τότε, δηλαδή πότε; Όταν έρθει ο Χριστός και δεν θα γίνει αποδεκτός από τον εκλεκτό λαό του, θα οργιστεί, θα θυμώσει και θα τους συνταράξει. Για να γίνει κατανοητός ο ψαλμωδός από τους απλούς ανθρώπους μιλάει για τον Κύριο σαν έναν δίκαιο άρχοντα, που κυριεύεται από οργή (εκνευρισμό) και ξεσπάει με θυμό κάνοντας απειλητική κίνηση εναντίον των αχάριστων ανθρώπων.
Έγώ δὲ κατεστάθην βασιλεὺς ὑπ’ αὐτοῦ ἐπὶ Σιών ὄρος τὸ ἅγιον αὐτοῦ,
διαγγέλλων τὸ πρόσταγμα Κυρίου. Κύριος εἶπε πρὸς με.
Υἱός μου εἶ σύ, ἐγὼ σήμερον γεγέννηκά σε.
Ο ψαλμωδός βάζει τον Χριστό να μιλάει εκ μέρους του Θεού Πατρός και να λέει ότι με την θέληση του Πατρός εγκαταστάθηκε ως βασιλιάς στην Σιών, όπου είναι κτισμένη η Ιερουσαλήμ, αλλά εννοεί και την Άνω Σιών και Άνω Ιερουσαλήμ, δηλαδή την Βασιλεία του Θεού στον κόσμο. «Εγώ, ο Χριστός», λέει «είμαι ο «διαπεπιστευμένος» του Θεού, ο αγαπητός Υιός του Θεού, όπως «μεμαρτύρηκεν αγαπητόν σε Υιόν ονομάζουσα» η φωνή του κατά την Βάπτισή μου στον Ιορδάνη ποταμό». Ο ψαλμωδός ανατρέχει στο παρελθόν και αναφέρεται στο μέλλον προφητικά χωρίς να εμποδίζεται χρονικά και οραματίζεται τόσο την προαιώνια γέννησή του Χριστού από τον Θεό Πατέρα όσο και την σωματική του γέννηση από ανθρώπινη μητέρα.
Αἴτησαι παρ’ ἐμοῦ, καὶ δώσω σοὶ ἔθνη τὴν κληρονομίαν σου,
καὶ τὴν κατάσχεσίν σου τὰ πέρατα τῆς γῆς.
Ποιμανεὶς αὐτοὺς ἐν ῥάβδῳ σιδηρᾶ,
ὡς σκεύη κεραμέως συντρίψεις αὐτούς.
Ο Χριστός ως άνθρωπος είναι σε διατεταγμένη υπηρεσία, υπηρετώντας δηλαδή το σχέδιο της Πρόνοιας του Θεού για την σωτηρία των ανθρώπων. Και, όπως κάθε βασιλιάς έχει το βασίλειό του με κληρονομιά, έτσι και ο Χριστός έχει ως κληρονομιά όλα τα έθνη των ανθρώπων και όχι μόνο το έθνος των Εβραίων. Η επαγγελία αυτή δόθηκε στους γενάρχες του Ισραήλ αρχής γενομένης από τον Αβραάμ, αλλά ο λαός αυτός αποδείχθηκε ανάξιος της κληρονομίας του Θεού. Έτσι ο Χριστός από την Σαμαρείτισα και τον Σαμαρείτη της παραβολής άρχισε να απευθύνετε και στα άλλα έθνη, γιατί αυτή ήταν η αποστολή του, να κηρύξει το ευαγγέλιό του σε όλα τα έθνη. Αυτήν την εντολή έδωσε και στους Μαθητές του «πορευθέντες μαθητεύσετε πάντα τα έθνη…». Το γιατί το αναφέρει ο ίδιος όταν λέει: « καὶ ἄλλα πρόβατα ἔχω ἃ οὐκ ἔστιν ἐκ τῆς αὐλῆς ταύτης· κἀκεῖνα δεῖ με ἀγαγεῖν, καὶ τῆς φωνῆς μου ἀκούσουσιν, καὶ γενήσονται μία ποίμνη, εἷς ποιμήν (Ιωαν, 10,16).
Ο Χριστός είναι « ο ποιμήν, ο καλός», που θυσιάζει και την ζωή του για τα πρόβατά του, τους ανθρώπους. Αυτό επικαλείται ο Δαυίδ και τονίζει ότι δεν θα έχει ξύλινη ράβδο, ως συνήθως, αλλά σιδερένια, που σημαίνει ότι θα έχει μεγάλη ισχύ και δύναμη, ώστε κανείς να μην αμφισβητεί την κληρονομία του. Αυτό ζητάει και η εκκλησία με το τροπάριο: «σώσον, Κύριε, τον λαό σου και ευλόγησον την κληρονομίαν σου». Ο Χριστός ήρθε και έκανε τους πιστούς χριστιανούς κληρονόμους της βασιλείας του Θεού και συγκληρονόμους δικούς του. Η κληρονομιά αυτή του Χριστού δεν έχει καμιά σχέση με την κληρονομιά και την επικράτεια που έταξε ο Διάβολος στον Χριστό κατά τους πειρασμούς. Η κληρονομιά αυτή είναι ευλογημένη και αγιασμένη.
Καὶ νύν, βασιλεῖς, σύνετε, παιδεύθητε πάντες οἱ κρίνοντες τὴν γήν.
Δουλεύσατε τῶ Κυρίω ἐν φόβῳ, καὶ ἀγαλλιᾶσθε αὐτῷ ἐν τρόμῳ.
Δράξασθε παιδείας, μήποτε ὀργισθῆ Κύριος,
καὶ ἀπολεῖσθε ἐξ ὁδοῦ δικαίας.
Ὅταν ἐκκαυθῆ ἐν τάχει ὁ θυμὸς αὐτοῦ,
Ο ψαλμωδός μιλάει εξ ονόματος του Θεού και απευθύνετε στις κεφαλές της κοινωνίας, τους βασιλείς και αυτούς που κρίνουν τους ανθρώπους και αποφασίζουν γι’ αυτούς. Τους λέει να οπλιστούν με σύνεση και όχι με φιλοδοξία, φιλαρχία, φιλαργυρία κλπ. και έτσι να έχουν παιδεία Θεού.
Στη συνέχεια μιλάει για αντιθετικά πράγματα. Εσείς που έχετε ανθρώπους ως δούλους γίνετε κι εσείς δούλοι, αλλά δούλοι του Θεού, ο οποίος εγγυάται την ελευθερία σας και των υπηκόων σας. Κι αυτό θα γίνει αν έχετε φόβο Θεού μέσα σας, δηλαδή σέβεστε, υπακούτε και εφαρμόζετε τον νόμο του Θεού.
Κι’ ακόμα να χαίρεστε αλλά να τρέμετε συνάμα. Πώς γίνετε όμως αυτό: Την χαρά την έφερε πρώτος ο Χριστός και ήταν ο πρώτος χαιρετισμός του «Χαίρετε και αγαλλιάσθε, ότι ο μισθός υμών πολύς εν τους ουρανοίς». Όμως ο άνθρωπος που είναι επιρρεπής προς την αμαρτία, μπορεί ξεφύγει από τον δρόμο του Θεού και έτσι θα τα χάσει όλα. Εξάλλου δεν πρέπει να μας διαφεύγει την προσοχή ότι στην η μελλοντική Κρίση όλοι θα κριθούν και αναλόγως θα ανταμειφθούν.
Η παιδεία του Θεού είναι η μαθητεία στον Θεό και η εφαρμογή του Θελήματός του. Δεν είναι αρκετή η γνώση των εντολών του Θεού αλλά και η εφαρμογή τους. Το θεμέλιο της ζωής αλλά και η αρχή της σοφίας είναι ο φόβος Κυρίου. Ένας αθεόφοβος είναι ικανός να κάνει τα πάντα για το συμφέρον του και έτσι να προξενήσει πολύ κακό. Σε αυτήν την περίπτωση προκαλείται η οργή του Θεού και το αποτέλεσμα είναι να ξεστρατίσουμε από τον σωστό δρόμο, από τον δρόμο της δικαιοσύνης και να χαθούμε, να καταστραφούμε.
Η οργή όμως του Θεού μπορεί να ανάψει σύντομα και ο θυμός του να εκδηλωθεί νωρίτερα, γι’ αυτό χρειάζεται να γρηγορούμε «γρηγορείτε και προσεύχεσθε ίνα μη εισέλθητε εις πειρασμόν»
μακάριοι πάντες οἱ πεποιθότες ἐπ’ αὐτῷ.
Μακάριοι, δηλαδή ευτυχισμένοι απόλυτα, είναι αυτοί που έχουν πίστη στο έλεος του Θεού και έχουν την πεποίθηση ότι ο Χριστός θα τους αμείψει για τον αγώνα τους. « ο πιστεύων εις εμέ ου μη απόλητε αλλ’ έχει ζωήν αιώνιον», γι’ αυτό θα πρέπει να βρισκόμαστε σε συνεχή εγρήγορση, όπως τονίζει και το τροπάριο «και μακάριος ο δούλος, ον ευρήσει γρηγορούντα»