ΑΝΑΚΟΙΝΩΘΕΝ
Δ΄ ΜΟΝΑΣΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΦΑΝΕΡΩΜΕΝΗΣ ΛΕΥΚΑΔΟΣ
20 – 22 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2023
ΠΟΡΙΣΜΑΤΑ
Στην Ιερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης Λευκάδος πραγματοποιήθηκε κατά το τριήμερο 20 – 22 Οκτωβρίου 2023 το Τέταρτο Μοναστικό Συνέδριο με θέμα «Ο Ορθόδοξος Μοναχισμός και οι κίνδυνοι της εκκοσμίκευσης», και διοργανωτή την Ιερά Μονή Παναγίας Φανερωμένης, με την ευλογία του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Λευκάδος και Ιθάκης κ.κ. Θεοφίλου, ο οποίος κήρυξε και την έναρξη των εργασιών. Εκπρόσωπος του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου ήταν ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Νικοπόλεως και Πρεβέζης κ.κ. Χρυσόστομος, ενώ την ευλογία της Αγίας και Ιεράς Συνόδου και του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου κ.κ. Ιερωνύμου μετέφερε ο Σεβασμιώτατος Ελασσώνος κ.κ. Χαρίτων.
Το Συνέδριο ευλόγησαν με την παρουσία τους επίσης οι Σεβασμιώτατοι Μητροπολίται Θηβών κ.κ. Γεώργιος, Άρτης κ.κ. Καλλίνικος, Γρεβενών κ.κ. Δαβίδ, Ηλείας και Ωλένης κ.κ. Αθανάσιος, πρώην Άρτης κ.κ. Ιγνάτιος και οι Θεοφιλέστατοι Επίσκοποι Αμορίου κ.κ. Νικηφόρος, Στρατονικείας κ.κ. Στέφανος και Ευμενείας κ.κ. Ειρηναίος, ενώ στις εργασίες του συμμετείχαν δεκαέξι εισηγητές, με επικεφαλής τους Σεβασμιωτάτους Μητροπολίτες Αργολίδος κ.κ. Νεκτάριο και Φθιώτιδος κ.κ. Συμεών, καθώς επίσης σημαντικός αριθμός κληρικών, μοναχών, μοναζουσών και λαικών αδελφών.
Κατά την υποδοχή των συνέδρων ο Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Παναγίας Φανερωμένης Αρχιμ. Νικηφόρος τόνισε την ευλογημένη ευκαιρία της συγκεντρώσεως των πατέρων και μοναστών – μοναστριών ως αφορμή μεγάλης χαράς και δοξολογίας του Θεού.
Μηνύματα προς το Συνέδριο απέστειλαν ή απηύθυναν ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Λαρίσης και Τυρνάβου κ.κ. Ιερώνυμος, ο Βουλευτής Λευκάδος κ. Αθανάσιος Καββαδάς, ο Δήμαρχος Λευκάδος κ. Χαράλαμπος Καλός και ο Πρόεδρος Συλλόγου Λευκαδίων Ηλιούπολης κ. Χριστογιάννης Φουρλάνος.
1. Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Αργολίδος κ.κ. Νεκτάριος στην ομιλία του με θέμα την φράση από το Γεροντικό «Μη μολύνωμεν τον τόπον ον οι πατέρες ημών εκκαθάρισαν από των δαιμόνων» ετόνισε ότι ο υγιής μοναχισμός είναι η γρηγορούσα συνείδηση της Εκκλησίας και δεν αποτελεί φυγή από τις δυσκολίες του κόσμου αλλά αντιπαράθεση με τον σατανά και χωρίς εφησυχασμό συνεχής αγώνας να μην επανέλθει στη μοναχική ζωή με την εκκοσμίκευσή της. Μια εκκοσμίκευση που είναι ορατή στις τάσεις επιβολής εξουσίας, στην επίδειξη πολυτέλειας, στην κακή χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας, στη νοσηρή ενασχόληση με την εσχατολογία, στη συνωμοσιολογία καθώς και στην εμπορευματοποίηση των χαρισμάτων και την αυτονόμησή τους από την εν ταπεινώσει και αυτομεμψία υγιή μοναχική ζωή.
2. Ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Φθιώτιδος κ.κ. Συμεών στην ομιλία του με θέμα «Φως του κόσμου οι μοναχοί» και ο κίνδυνος να γίνει φως των μοναχών ο κόσμος…» τόνισε ότι η πολιτεία των μοναχών είναι αγγελική πολιτεία και ως αγγελική πολιτεία φωτίζει και νοηματοδοτεί την των ανθρώπων πολιτεία, τη ζωή του κόσμου. Επικοινωνεί ο μοναχός με τον Θεό, επικοινωνεί όμως και με τον κόσμο. Προέρχεται εκ του κόσμου, ζει και κινείται εν τω κόσμω, πλην όμως η πολιτεία του, ο τρόπος της υπάρξεώς του δεν είναι εκ του κόσμου αλλά εκ του ουρανού. Το ιδεότυπο του μοναχού το αποτυπώνει ο χαρακτηρισμός που προσέδωσε η υμνολογία της Εκκλησίας μας στους επιτυχημένους μοναχούς: «επίγειος άγγελος – ουράνιος άνθρωπος». Ο Σεβασμιώτατος έθεσε το ερώτημα: «Άραγε οι σημερινοί μοναχοί είναι επιτυχημένοι; Λειτουργούν κατ’ ακρίβειαν με αυτές τις θεμελιώδεις αρχές του πολιτεύματός τους; Μήπως υπάρχουν εκτροπές, παρεκκλίσεις, παθογένειες, προβλήματα και νοσηρές καταστάσεις; Φωτίζει ο σύγχρονος μοναχός τον κόσμο ή είναι ένα άβουλο παρακολούθημά του και ουσιαστικά σύρεται από τα κελεύσματά του; Υπάρχει εκκοσμίκευση; Και αν ναί, σε τι βαθμό;» Τις απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά ο Σεβασμιώτατος κ. Συμεών τις προσέγγισε μέσα από την προβολή ενός επιτυχημένου σύγχρονου μοναχού, του Οσίου Βησσαρίωνος του Αγαθωνίτου. Μέσα από συγκεκριμένα γεγονότα, πραγματικά περιστατικά από τη βιοτή του Οσίου, ο Σεβασμιώτατος τόνισε ότι μπορεί ένας μοναχός να ζει εν απολύτω μονώσει, χωρίς κανένα απολύτως μέσα στη διάθεσή του, να μην έχει επαφή με τον κόσμο, και παρά ταύτα να βασιλεύει και να κυριαρχεί ο κόσμος μέσα του και όχι το πολίτευμα των αγγέλων· σε αντίθεση με τον Όσιο Βησσαρίωνα, ο οποίος, ενώ έζησε μέσα στον κόσμο, η τεράστια εμπλοκή του με τον κόσμο, δεν τον εκκοσμίκευσε, δεν τον έβλαψε, δεν μόλυνε το φρόνημά του, δεν τον αποπροσανατόλισε από την αποστολή του ως μοναχού, αλλά και τον ίδιο ωφέλησε και τους ανθρώπους, καθώς υπήρξε εν τέλει φως για τον κόσμο, και αποτελεί ένα διαχρονικό υπόδειγμα μοναχού.
3. Ο Πανοσιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης Εφραίμ, Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου Αγίου Όρους στην ομιλία του με θέμα «Ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής ως σύγχρονος γενάρχης του Μοναχισμού» ετόνισε ότι ο μοναχισμός δεν είναι ανθρώπινη επινόηση αλλά χάρισμα του Αγίου Πνεύματος και ότι ο μοναχός δεν μισεί τον κόσμο αλλά το κοσμικό φρόνημα. Όχι απλώς δεν είναι ακοινώνητος αλλά πιο κοινωνικός από τους κοσμικούς, αφού συμμετέχει με την προσευχή του στις θλίψεις όλου του κόσμου. Έπειτα αναφέρθηκε στο πως ο Άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής έγινε σύγχρονος γενάρχης του μοναχισμού σε όλο τον κόσμο και – κατά τον άγιο Σωφρόνιο του Έσσεξ «πνευματικός στρατηγός», αναζωπυρώνοντας το ησυχαστικό και φιλοκαλικό πνεύμα με το «κυνήγι», όπως έλεγε, «της εν αισθήσει Πνεύματος νοουμένης Χάριτος του Θεού» με την καλλιέργεια της νοεράς προσευχής, την συχνή εξαγόρευση των λογισμών και την καθημερινή τέλεση της Θείας Λει τουργίας.
4. Ο Πανοσιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης Ελισσαίος, Καθηγούμενος Ιεράς Μονής Σίμωνος Πέτρας Αγίου Όρους στην ομιλία του με θέμα «Χαρακτηριστικά στοιχεία της πνευματικής καταστάσεως του μοναχού. Αναφορά στον Γέροντα Αιμιλιανό» επεσήμανε ότι ο μοναχισμός δεν είναι ούτε ιδεολογία ούτε τεχνική ούτε σέκτα αλλά αποσκοπεί στη δημιουργία κοινωνίας ελευθέρων ανθρώπων που στοχεύουν να έλθουν σε υποστατική ένωση με τον Χριστό διά της ασκήσεως των μοναχικών αρετών. Μοναχός είναι «ο πάντων χωρισθείς και τοις πάσι συνηρμοσμένος», που αναζητώντας τη χαρά μέσα στους κόπους και το τέλος μέσα στο ΝΥΝ της Βασιλείας του Θεού αντιπαρατάσσεται στην ανελευθερία της εκκοσμίκευσης.
5. Ο Πανοσιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης Μεθόδιος Κρητικός, Καθηγούμενος Ιεράς Μονής Αναστάντος Χριστού Πειραιώς στην ομιλία του με θέμα «Το άθλημα της υπακοής ως τρόπος αντιμετώπισης των κινδύνων εκκοσμίκευσης» τόνισε ότι η αποβολή του κοσμικού φρονήματος και πρόσληψη του φρονήματος του Χριστού είναι βασικός σκοπός των μοναχών. Παρθενία, ακτημοσύνη και υπακοή συνιστούν τα θεμελιώδη αγωνίσματά τους. Ο υποτακτικός υπακούει ελευθέρως στον Γέροντα και όχι αναγκαστικώς. Αλλά και ο Γέροντας τελεί εν υπακοή στο θέλημα του Θεού για τον κάθε μοναχό, και δεν μεταφέρει, ούτε επιβάλλει δικά του θελήματα ή γνώμες. Η υπακοή είναι άθλημα αγάπης και ελευθερίας αμφοτέρωθεν και οδηγεί στην απόκτηση του φρονήματος του Χριστού. Το φρόνημα της υπακοής διέπει όλον τον θεσμό της Εκκλησίας, διότι αυτό είναι το φρόνημα του Χριστού. Εκείνος εμπνέει κάθε σχέση εν τη Εκκλησία. Εκείνος αποκαλύπτει την πονηρία της εκκοσμίκευσης και το αδιέξοδο των κοσμικών επιλογών.
6. Ο Οσιολογιώτατος Μοναχός Μάξιμος Ιβηρίτης στην ομιλία του με θέμα «Ο Λευκάδιος λόγιος Αρχιμανδρίτης Χριστοφόρος Κτενάς, ο πάλαι ποτέ Ιβηρίτης» (1864-1948) αναφέρθηκε στην φωτεινή προσωπικότητα του Λευκαδίου αγιορείτου, ο οποίος, εκτός από πολυγραφώτατος και δεινός επιστημονικός ερευνητής, διακόνησε την Εκκλησία και στο Αγιον Όρος και στο Πατριαρχείο και σε ελληνικές κοινότητες της Ρουμανίας, χωρίς να αφήσει το κοσμικό φρόνημα να τον αλλοτριώσει και να κάμψει το ασυμβίβαστο του χαρακτήρα του, που εξέφραζε με τη ρήση: «Λέγε πανταχού και πάντοτε καθαράν την αλήθειαν, πράττε το δίκαιον και το νόμιμον και μη φοβού ουδένα»
7. Ο Πανοσιολογιώτατος Αρχιμανδρίτης Νίκων Κουτσίδης από την Ιερά Μονή Προφήτου Ηλιού Πρεβέζης στην ομιλία του με θέμα «Καταλλα γη με τον εαυτόν μου» είπε ότι καταλλαγή, συμφιλίωση με τον Θεό και τον κατ’ εικόνα Αυτού αληθινό εαυτό μας επιτυγχάνεται με την ακατάπαυστη πάλη κατά του σαρκικού και κοσμικού φρονήματος, μέχρι να αποκτήσουμε και να μάθουμε να κρατάμε το φρόνημα του Θεού. Τότε έρχεται η εσωτερική ειρήνη, καρπός της απάθειας. Αυτός ο αγώνας είναι το κατ’ εξοχήν έργο του μοναχού, αποτελεί το θεμέλιο της μοναστικής ζωής και το πιο δυναμικό όπλο κατά της εκκοσμίκευσης.
8. Ο Αιδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος π. Ιωάννης Σκιαδαρέ σης, Ομότιμος Καθηγητής Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. στην ομιλία του με θέμα «Οι πειρασμοί του Κυρίου. Τρόποι εκκοσμίκευσης και η υπέρβασή τους» έδειξε ότι οι υπό του διαβόλου πειρασμοί του Κυρίου αποκαλύπτουν τους βασικούς άξονες του πειρασμού της εκκοσμίκευσης, ενώ η υπό του Κυρίου αντιμετώπισή τους αποτελεί το καταπληκτικό αντιστάθμισμα (σύμφωνα με το του Χρυσοστόμου «η εις τον Θεόν ελπίς πάντα μεταρρυθμίζει») και τους τρεις πόλους της ένθεης εν τω κόσμω ζωής λαικών και μοναχών. Ο Χριστός, που είναι και το πρότυπο των μοναχών, κατέρριψε στην έρημο τις πολύ λειψές πειρασμικές προτάσεις του δαιμονικού κοσμικού φρονήματος αντιπαρατάσσοντας το φρόνημα του Σταυρού, την διά του Σταυρού εκδηλούμενη προαιώνια φιλανθρωπία του Θεού.
9. Ο Αιδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος π. Ευάγγελος Παπανι κολάου, Θεολόγος, Ιατρός και Ιεραπόστολος: στην ομιλία του με θέμα «Η εν κινδύνοις πορεία του μοναχισμού από τον κόσμο στην έρημο και από την έρημο στον κόσμο» επεσήμανε ως βασικές αιτίες της εκκοσμίκευσης την έλλευψη συστηματικής κατήχησης, την ασυνέπεια έργων και λόγων, την απουσία αγάπης και ενσυναίσθησης και ότι ξεχνάμε ότι ο Θεός «εν απλότητι και ταπεινώσει εμφανίζεται». Τόνισε ότι η άσκηση δεν πρέπει να γίνεται «αυτοείδωλον» και «φυτόν υπό της κενοδοξίας ποτιζόμενον» και ότι η αποταγή δεν πρέπει να είναι καρπός επιπόλαιων ενθουσιασμών ή αναζήτησης προορατικών γερόντων. Η πνευματική καθοδήγηση πρέπει να γίνεται από έμπειρο διακριτικό γέροντα κατάλληλου για την θεραπεία των παθών μας.
10. Ο Αιδεσιμολογιώτατος Πρωτοπρεσβύτερος π. Βασίλειος Θερμός, Παιδοψυχίατρος, Δρ. Θεολογίας και Καθηγητής στην Α.Ε.Α.Α. στην ομιλία του με θέμα «Νοσηρές μοναχικές κλήσεις ως μορφή εκκοσμίκευσης» επεσήμανε ότι νοσηρά κίνητρα για μοναχική αφιέρωση μπορεί να είναι η προσωπολατρεία, η νοσηρή αναζήτηση αγάπης και στοργής ή η δυσπιστία ή φόβος προς το άλλο φύλο, καθώς και οι υπό των προεστώτων καλλιεργού μενες επιρροή ή υποβολή. Οι νοσηρές αυτές μοναχικές κλίσεις, όπως και η Πατερική κληρονομιά καταδεικνύει, αποτελούν όντως μορφές εκκοσμί κευσης, αφού στο κέντρο δεν είναι η αγάπη για τον Χριστό αλλά η ελπίδα για εκπλήρωση ψυχικών αναγκών. Γι’ αυτό κεντρικός άξονας της ποιμαντικής των μοναχικών κλίσεων οφείλει να είναι ο αγώνας να βιώνει ο μοναχός ερωτικά την μοναχική του κλίση.
11. Η Οσιολογιωτάτη Γερόντισσα Πορφυρία, Καθηγουμένη Ιεράς Μονής Αναλήψεως Σίψας Δράμας στην ομιλία της με θέμα «Η Γερόντισσα Ακυλίνα της Σίψας πρότυπο μη εκκοσμεκευμένης μοναχής» παρουσίασε τις αρετές που κοσμούσαν την Γερόντισσα Ακυλίνας Παρμαξίδου, κτιτόρισσας
της Ι. Μονής Αναλήψεως, η οποία ανάλωσε τη ζωή της όχι μόνο στο να κτίσει μία μεγαλόπρεπη Μονή αλλά και να κρατήσει το λιτό ασκητικό φρόνημα των αρχαίων Πατέρων. Αγωνίσθηκε με την δυναμική της ευγένεια να μην εισχωρήσει στο μοναστήρι της η πολυτέλεια, η χλιδή, η τρυφή, οι δημόσιες σχέσεις, τα κοσμικά διακονήματα, οι έξοδοι στον κόσμο και γενικά κάθε τι, που θα απειλούσε αυτό το γνήσιο ασκητικό φρόνημα.
12. Η Οσιολογιωτάτη Γερόντισσα Φοίβη, Καθηγουμένη Ιεράς Μονής Οσίου Θεοδοσίου Αργολίδος στην ομιλία της με θέμα «Μοναστική αφιέρωσις σε έναν εκκοσμικευμένο κόσμο» ετόνισε ότι η μοναχική ζωή είναι προφητική, αποστολική και μαρτυρική ζωή, αφού και οι προφήτες και οι απόστολοι και οι μάρτυρες εφάρμοσαν την εντολή του Χριστού «έσεσθέ μοι μάρτυρες έως εσχάτου της γης» απαρνούμενοι το κοσμικό φρόνημα και ενίοτε προσφέροντας και μαρτύριον αίματος. Η Γερόντισσα επεσήμανε ότι φυγή εκ του κόσμου κατά τους Πατέρες δεν είναι μόνο μια τοπική απομάκρυνση από τις πόλεις αλλά «το καταλιπείν εαυτόν έξω των της σαρκός θελημάτων και απελθείν εις ερημίαν παθών». Η εκκλησιαστική μαρτυρία της Αληθείας που πρέπει να προσφέρουν οι μοναχοί στους εντός της ερημίας της Ιστορίας περιπλανωμένους κατατίθεται και εντός και πέριξ της μοναστηριακής μάνδρας χωρίς να παραβλάπτεται η αδιάλειπτη προσευχή και η κοινωνία με την πραγματικότητα της Θείας Βασιλείας.
13. Η Οσιολογιωτάτη Γερόντισσα Φιλοθέη της Ιεράς Μονής Βρυούλων στην ομιλία της με θέμα «Μέσα η έξω από τον κόσμο;» ετόνισε ότι κινδυνεύουμε να εκοσμικευθούμε όταν ξεφύγουμε από τον αληθινό μας στόχο και, αντί να ομορφαίνουμε τον κόσμο, γινόμαστε εμείς κόσμος. Αν κρατήσουμε βαθεια στην καρδιά μας σαν βασικό κριτήριο την γεμάτη αγάπη και στοργή προσευχή μας για κάθε πονεμένο άνθρωπο και αν ο νούς παραμένει, παρόλα τα ποικίλα μας διακονήματα και προβλήματα, στην διαρκή παρουσία του Θεού, τότε θα γίνουμε «μια ζωγραφιά του παραδείσου που θα ξεκουράζει τους ανθρώπους».
14. Ο Ελλογιμώτατος κ. Χρυσόστομος Σταμούλης, Καθηγητής και Κο σμήτωρ της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. στην ομιλία του με θέμα «Τι καθέζη ενταύθα;(…) ου καθέζομαι οδεύω. Κόσμος και ακοσμία στον μονα χισμό της Ορθόδοξης Ανατολής» ετόνισε ότι ο προορισμός του πνευματικού ταξιδιού του μοναχού δεν είναι ένας τόπος αλλά ένα Πρόσωπο. Ο μοναχισμός δεν είναι τρόπος απόρριψης του κόσμου αλλά – κατά τον άγιο Κύριλλο – άρνηση λειτουργίας εντός του μέτρου. Η υγιής αυτή εκκοσμίκευση του μοναχισμού σημαίνει φιλανθρωπία, συγκατάβαση και αγαπητική θυσία.
15. Ο Ελλογιμώτατος κ. Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου, Καθηγητής Νομικής Σχολής του Α.Π.Θ. στην ομιλία του με θέμα «Η ιδιορρυθμία των μοναχών κατά τις νομοκανονικές πηγές» επέλεξε και σχολίασε τις κυριότερες από τις νομοκανονικές μαρτυρίες σχετικά με ακανθώδες ζήτημα της ιδιορρυθμίας των μοναχών, εστιάζοντας στους τρόπους με τους οποίους οι αρμόδιες εκκλησιαστικές αρχές προσπάθησαν να το αντιμετωπίσουν. Ο κύριος καθηγητής επεσήμανε ότι το φαινόμενο της «ιδιορρυθμίας» συνιστά αντικανονική παρέκκλιση από τις παραδοσιακές αρχές της ακτημοσύνης, της υπακοής και της κοινής λατρευτικής ζωής, εκτροπή του γνήσιου κοινοβιακού μοναχισμού και, τελικά, εκκοσμίκευσή του.
Μέσα από αυτές τις εισηγήσεις το Συνέδριο κατέληξε στις εξής διαπιστώσεις:
1. Ο μοναχισμός δεν βιώνεται πρωτίστως ως αλλαγή τόπου αλλά τρόπου ζωής. Φυγή από τον κόσμο είναι για τους Πατέρες «το καταλιπείν εαυτόν έξω των της σαρκός θελημάτων και απελθείν εις ερημίαν παθών». Το πρόβλημα δεν είναι ο κόσμος αλλά – κατά τον άγιο Κύριλλο – η άρνηση λειτουργίας εντός του μέτρου.
2. Στη μοναχική μας κουρά ακούμε τη ρεαλιστική προειδοποίηση: «Ου μέλλει παύσασθαι ο εχθρός, υποβάλλων σοι μνήμην του προτέρου βίου, και μίσος προς την ενάρετον πολιτείαν». Αυτή η μνήμη και αυτό το μίσος αποτελούν την πάντοτε υπαρκτή απειλή της εκκοσμίκευσης.
3. Πρότυπο του μοναχού είναι ο Χριστός, και πρότυπο της αντιμετώπισης της εκκοσμίκευσης είναι η υπό του Χριστού αντιμετώπιση των τριών πειρασμών του διαβόλου, μια αντιμετώπιση, που ουσιαστικά συνοψίζεται σε τρεις λέξεις: «Αγάπη του Σταυρού».
4. Η εκκοσμίκευση που χτυπάει τις πόρτες των μοναστηριών μας συχνά ντύνεται τα προσωπεία της ιεραποστολής με ου κατ’ επίγνωσιν ζήλο, καθώς και τα προσωπεία της νοσηρής και άκριτης ενασχόλησης με την εσχατολογία, με προφητείες, θαύματα και χαρίσματα (εντός ή εκτός εισαγωγικών), όλα αυτονομημένα από την εν Αγίω Πνεύματι ζωή της Εκκλησίας.
5. Βασική πρόληψη για την εκκοσμίκευση του μοναχισμού αποτελεί και η προσεκτική εξέταση των μοναχικών κλίσεων και όχι αβασάνιστα «το απλώς και ως έτυχε αποκείρειν ανεπιστημόνως».
6. Η εκ του «πεποιθέναι τω ιδίω λογισμώ» ιδιορρυθμία καθώς και η παρά τους κανόνες καταστρατήγηση της επισκοπικής πατρότητας ουσιαστικά ακυρώνουν την εκκλησιαστικότητα του μοναχισμού και ανοίγουν διάπλατα την πόρτα στην εκκοσμίκευση. 7. Τα φωτεινά παραδείγματα παλαιοτέρων και νεωτέρων Αγίων Μοναχών και Μοναζουσών, που όχι σπάνια έζησαν στην «ερημία των πόλεων», αποτελούν ασφαλείς φάρους πορείας προς το «ακρότατον Εφετόν» και συνεχή έλεγχο των αποκλίσεων στις ατραπούς της εκκοσμίκευσης.