Ερώτηση:Στό ἔντυπο Εὐχολόγιο ὑπάρχει σύντομος ἑρμηνεία γιά τό ποιά εἶναι τά δεξιά μέρη τοῦ ἁγίου ἄρτου καί ποῦ τίθενται κατά τήν Προσκομιδή τό ἅγιο Ποτήριο, ἡ σφραγίδα τῆς Θεοτόκου καί οἱ λοιπές μερίδες τῶν ἁγίων. Πῶς τίθεται ἱστορικά τό θέμα αὐτό καί ποιά ἡ βαθύτερη ἑρμηνεία του;
π. Χ.Π.
Πράγματι, στό ἔντυπο Εὐχολόγιο, μετά τόν 17ο αἰ., ἐντάχθηκε ἡ ὡς ἄνω ἑρμηνεία, ὅπου γίνεται λόγος γιά τό ἄφραστο καί ἀκατάληπτο μυ-στήριο τῆς θείας Εὑχαριστίας, τονίζεται ὁ θυτικός χαρακτήρας τῆς Προσκομιδῆς καί προσδιορίζονται ἀκριβῶς τά δεξιά καί ἀριστερά μέρη τοῦ ἁγίου ἄρτου. «Πρόδηλόν ἐστιν – σημειώνεται στό κείμενο -, ὅτι τά ἐν οἷς οὐ τίθεται τό ἅγιον Ποτήριον μέρη, εἰσι τά δεξιά τοῦ ἁγίου ἄρτου• τά δέ λοιπά, ἐν οἷς κεῖται τό ἅγιον Ποτήριον ὑπάρχει τά ἀριστερά. Καί εἰς μέν τό δεξιόν μέρος, τίθεμεν τήν μερίδα τῆς Παναγίας (καθ’ὃ καί τήν λόγχευσιν ποιοῦμεν), κατά τόν προφήτην λέγοντα• Παρέστη ἡ βασίλισσα ἐκ δεξιῶν σου. Εἰς δέ τό λοιπόν, τίθεμεν τάς λοιπάς μερίδας τῶν ἁγίων• ἃς οὐ πλείους, οὐδ’ ἐλάττους, ἀλλ’ ἐννέα τιθέμεθα, κατά μίμησιν τῶν οὐρανίων ταγμάτων» .
Τό ὅλο ζήτημα περί τῶν δεξιῶν καί τῶν ἀριστερῶν τοῦ ἁγίου ἄρτου στήν Πρόθεση προέκυψε τόν 17ο αἰ., ὁπότε καί στό Ἅγιον Ὄρος δημιουρ-γήθηκε σχετική ἔριδα ἡ ὁποία «ἐτάραξε τάς συνειδήσεις τῶν ἁπλοϊκῶν μοναχῶν» , ὅπως γράφει ὁ τότε ἐπίσκοπος Κορυτσᾶς Εὐλόγιος Κουρίλας Λαυριώτης. Ἡ διευκρίνιση ἐκ τῶν ὑστέρων ὅτι τά δεξιά τοῦ ἄρτου εἶναι τό σημεῖο ὅπου βρίσκεται τό IC καί τά ἀριστερά «ἐν ᾧ ἐστί τό XC» δέν ξεκα-θάρισε τά πράγματα . «Νομίζω – σημειώνει πάλι ὁ Κουρίλας – ὅτι μόνον παρεξήγησις τοῦ ὅρου δεξιά καί ἀριστερά, καί οὐδέν ἕτερον ἦν τό προκα-λέσαν τήν ἔριδα, μή σαφηνιζομένου, ἂν ὡς πρός τόν ἅγιον ἄρτον ἢ ὡς πρός τόν ἱερουργοῦντα λέγωνται ταῦτα» .
Ἀφορμή γι’αὐτή τή συζήτηση-ἔριδα ἔδωσαν δύο κείμενα. Πρῶτον τό ἔντυπο Εὐχολόγιο τοῦ 1609 σέ ἐπιμέλεια Ἀντωνίου Πινέλλου. Δεύτερον εἶναι ἡ ἐπιστολή πού ἔστειλε τό ἔτος 1650 στούς ἁγιορεῖτες ὁ προη-γούμενος τῆς μονῆς Βατοπαιδίου Βενέδικτος ἀπό τήν Κρήτη . Στά ἐν λόγῳ κείμενα ὡς δεξιά τοῦ ἄρτου προσδιορίζεται τό μέρος ὅπου εἶναι τό ἅγιο ποτήριο καί τό γράμμα ΧΣ. Ὁ Βενέδικτος ἰσχυρίζεται ἀκόμη ὅτι πρέπει «νά θέτωμεν τάς μερίδας τῆς τε Παναγίας καί τῶν ἁγίων ὅλας ὁμοῦ εἰς τό μέρος ἐκεῖνο» . Ἡ ὑποχρέωση μάλιστα τῶν ἁγιορειτῶν ἀπό τόν Ἐπίσκοπο Ἱερισσοῦ καί Ἁγίου Ὄρους (ἀγνώστου ὀνόματος) νά τελοῦν τήν Προσκομιδή διαφορετικά ἀπό τήν ἐπικρατοῦσα παράδοση συνέβαλε προφανῶς στήν παρέμβαση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου μέ Ἐπιστολή τοῦ πατριάρχη Διονυσίου Γ΄ τοῦ Βαρδαλῆ (1662-1665) μέ τήν ὁποίαν ἐπιτιμᾶται ὁ Ἐπίσκοπος διά «τάς καινάς διδασκαλίας καί ματαιολογίας», τίς ὁποῖες δέν πρέπει νά ἀποδέχεται κανείς .
Σύμφωνα μέ τή χειρόγραφη παράδοση ἀκολούθησε εὐρεία συζή-τηση γιά τό θέμα τῶν δεξιῶν καί ἀριστερῶν τοῦ ἄρτου. Βασικό πρόσωπο στή συζήτηση αὐτή ἦταν ὁ ἱερομόναχος Θεόκλητος, ἐκκλησιάρχης καί δο-μέστιχος τῆς ἱερᾶς καί βασιλικῆς μονῆς τῶν Ἰβήρων, ὁ ὁποῖος στόν ἀποδεικτικό λόγο περί τῆς Προσκομιδῆς τοῦ ἁγίου ἄρτου πού συνέταξε γράφει: «ὅπως τά δεξιά αὐτοῦ εἰσίν εἰς τά ἀριστερά τοῦ ἱερέα, καί τά ἀριστερά αὐτοῦ εἰς τό μέρος ὁπού εἶναι τό ἅγιον ποτήριον• καί πώς πρέπον εἶναι καί εὔλογον νά θέτεται τῆς Παναγίας ἡ μερίδα εἰς τά δεξιά τοῦ ἁγίου ἄρτου καί τῶν ἁγίων εἰς τά ἀριστερά, καί τῶν ὀρθοδόξων Χριστιανῶν ὑπό κάτω κατά τήν ἀρχαίαν παράδοσιν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ καί τάς μαρτυρίας τῶν ἁγίων Πατέρων καί διδασκάλων» .
Ὁ Θεόκλητος τίς θέσεις του, οἱ ὁποῖες καί ἐν συνεχείᾳ ἐπικράτησαν,τίς στηρίζει σέ παλαιότερα κείμενα ὅπως π.χ. τοῦ μεταβυζαντινοῦ ἑρμηνευτῆ τῆς θείας Λειτουργίας Ἰωάννου Ναθαναήλ καί πιό παλαιά τοῦ ἁγίου Συμεών Θεσσαλονίκης, ἀλλά καί ἄλλων ἑρμηνευτῶν τῆς Λειτουργίας.
Ὁ ἅγιος Συμεών σημειώνει χαρακτηριστικά• «Ὁ ἱερεύς καί ἑτέραν λαβών προσφοράν, ἐκ τῆς ἐν μέσῳ στραγῖδος μίαν ἐξάγει μερίδα διά τῆς λόγχης, καί εἰς τιμήν καί μνήμην προσάγει τῆς Θεομήτορος. Καί ταύτην ἐκ δεξιῶν τοῦ ἐν τῷ δίσκῳ ἱεροῦ ἄρτου τίθησιν. Αὐτός μέν γάρ ὁ ἄρτος ἀντίτυπος ἐστιν ἔτι τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ• ἡ μερίς δέ ἐκείνη ἀντ’ αὐτῆς τῆς τοῦτον τεκούσης παρθενικῶς. Σωζομένης οὖν κἄν τῷ τύπῳ τῆς ἀληθείας, παρίσταται ἡ βασίλισσα ψαλμικῶς ἐκ δεξιῶν τοῦ Υἱοῦ καί βα-σιλέως Χριστοῦ, τάς πρώτας τιμάς ὡς μήτηρ κομιζομένη. Πρῶτον καί γάρ τό δεξιόν» .
Ὅσο καί ἂν τό ὡς ἄνω ζήτημα φαίνεται μικρό καί σχολαστικό, ἡ ἀντιμετώπισή του δείχνει πόσο εὐαίσθητοι εἶναι ὅσοι ἀγαποῦν καί τηροῦν τήν ἀκρίβεια τῆς λειτουργικῆς εὐταξίας. Τό κριτήριο πρός τήν κατεύθυνση αὐτή εἶναι πάντως ἡ βαθιά γνώση τῶν κειμένων τῆς παράδοσής μας καί ὁ σεβασμός στή σπουδαιότητα τῶν συμβολισμῶν της θείας Λατρείας. Ἡ περί Προσκομιδῆς ἔριδα, πού ἀπό παρεξήγηση καί ἀμάθεια δημιουργήθηκε κατά τόν 17ο αἰ. στό Ἅγιο Ὄρος, ἔληξε σύντομα μετά καί τίς παρεμβάσεις τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου. Τό αἴσιο αὐτό τέλος ἀποτυπώνεται καί στήν διάταξη πού ἐντάχθηκε στό Εὐχολόγιο «περί τοῦ τίνα τά δεξιά τοῦ ἁγίου ἄρτου».Ὅπως δηλαδή βλέπει ὁ ἱερέας καί ἀριστερά του εἶναι τά δεξιά τοῦ ἄρτου. Ἀπό τήν πλευρά δέ τοῦ Ποτηρίου καί στό δεξί χέρι τοῦ ἱερέα εἶναι τά ἀριστερά τοῦ ἄρτου.